Yeni Valde Camii (Gülnûş Emetullah Valde Sultan Camii) Kitâbeleri

Üst Taraftaki Kitâbe

Penâh-ı dîn ü devlet Vâlide Sultân-ı ‘âlî-şân
Mükerrem mâder-i Sultân Ahmed Hân-ı mülk-ârâ
Riyâż-ı cennet etmişdir cihânı yümn-i âşârı
Odur ‘âlemde şimdi ‘âmir-i ma‘mûre-i ‘ukbâ

Ola şâyeste-i gufrân-i Bârî zikr-i bi’l-hayrı
Hemîşe masdar-ı envâ‘-ı hayrât eyleye Mevlâ
Li-vechi’llâh olup bu câmi‘e tarh-efken-i bünyâd
Tarîk-i Hakda bir ‘âlî eşer etdi yine ihyâ

Bu câmi‘dir melâz-ı sübha-gerdân-ı hulûs-âyîn
Bu câmi‘dir metâf-ı Kudsiyân-ı ‘âlem-i bâlâ
Cemâ‘at penç vakt ihlâs-ile gülberg-i da‘vâtı
Muhammed Mustafâ rûh-ı şerîfine eder ihdâ

Zihî ferruh ‘ibâdetgâh-ı pür-feyz-i mukaddes kim
Derûnu hâlet-efzâdır mişâl-i Ka‘be-i ‘ulyâ
Kubâb-ı sakf-ı pâki künbed-i gerdûn ile hem-ser
‘İmâd-ı tâk-ı berrâkı ‘amûd-ı subh ile hem-pâ

Müşebbek revzen-i rûşen-nihâdı matla‘-ı envâr
Mu‘allâ mahfel-i şâhenşehi mihr-i ziyâ-bahşâ
Beyâz-ı şem‘-i mihrâbı şu‘â ‘-ı nahl-ı nûr-endûd
Sevâd-ı dûde-i kandîli kuhl-i dîde-i havrâ

Mücellâ ol kadar her câm-ı billûrı ki ‘aksinde
Nümâyân oldu eşkâl-i nukûş-ı hârem-i mîna
Mukavves ebruvân-ı tâkına cevzâ kemer-beste
Mukarnas turre-i matbû‘ına hûrşîd ruh-fersâ

Verâ-yı ebr-i şerme girdi gayretle hilâl oldu
Görince mehce-i ‘âlem-fürûğun gurre-i garâ
Harîm-i dil-keş-i pehnâveri harmengeh-i tâ ‘at
Ruhâm-ı ferş-i sahnı gevher-i gencîne-i takvâ

Olaydı atlasında nakş-ı encüm çarh-ı vâlânun
Düşerdi pîşgâhında Hatâyî bûrıyâ-âsâ
Zülal-i havzı icrâ etdi hükm-i âb-ı hayvânı
Kuru bir nâmı kaldı çeşme-i Hızr oldu nâ-peydâ

 

Alt Taraftaki Kitâbe

Şarâb-ı Kevserin ‘aynı demek cüsbân idi Kevser
Olaydı neşve-bahş-ı teşnegân-ı sâha-ı garbâ
Menârı serv-i zîbende hırâm-ı gülşen-i tevhîd
Mü’ezzinler hezâr-ı nağme-perdâzı anun gûyâ

Nigeh-pîrâ-yı enzâr-ı hired her şekl-i mergûbı
Mücessem nûrdur ser-tâ-kadem bu câmi‘-i vâlâ
Olup zühhâd-ı ‘âlem çehre-sâ-yı hâk-i dergâhı
Du‘â-yı hayr-ı sultânî cihânı eyler istîfâ

Kemâl- i‘tikâd-ı pâk ile ihlâsa mebnîdir
Ki tevfîk etdi Bârî ana böyle hayr-ı müstesnâ
Şürû‘-ı vaz‘-ı bünyâdına kim târîh ola hûrşîd 1120
‘Aceb mi neyyir-i a‘zam gibi olsa şeref-pîra

Sezādır Tâ’ibâ derc eyleyip bir beyt-i ma‘mûre
İki târīh eyle hüsn-i hitâmın etseler imlâ
Mahallinde yapıldı Vâlide Sultânın âsârı 1122
Güzîde beyt-i tâ‘ât-ı İlâhî ma‘bed-i zîbâ 1122

 

_____________________________________________________________________________________

Yeni Valde Camii (Gülnûş Emetullah Valde Sultan)

  YENİ VALDE CAMİİ
  Yeni Valde Camii, Üsküdar'da, deniz tarafından bakıldığında,İskele Meydanı ile Mihrimah Sultan Camii'nin sağ tarafında ve Marmaray istasyonunun arkasında yer almaktadır. Yeni Valde Camii olarak bilinen Gülnuş Emetullah Valde Sultan Camii ve Külliyesi, Sultan üçüncü Anmed'in annesi Gülnuş Emetullah Sultan tarafından 1708-1710 tarihleri arasında Lâle devri'nin baş mimarı ve Sultanahmet Camii'nin de mimarı olan Kaysirili Sedefkâr Mehmed Ağa'ya inşa ettirilmiştir. Külliye, cami, sıbyan mektebi, imaret, türbe, hazire, sebil, çeşmeler, abdest muslukları, helalar, su haznesi, gusulhane, meşruta, dükkanlar ve hünkâr kasrından oluşmaktadır. Klâsik Osmanlı mimarisinin son ve Lâle Devri'nin ilk ve önemli bir örneğini oluşturan külliyenin, diğer valde sultan külliyelerinden ayırd edilebilmesi için Yeni Valde Külliyesi olarak adlandırılmıktadır.

  GÜLNÛŞ EMETULLÂH VALDESULTAN
  İtalyan asıllı olan Gülnûş Emetullâh Sultan, Resmo’da İtalyan asilzadesi olan Verzizzi ailesindendir. Tahmînen 1642 ya da 1647 yılında Girit Adası’nda doğmuş ve kendisine Evmania adı verilmiştir. Babasının adı ise Retimo Verzizzi’ydi.
  Girit Serdarı Deli Hüseyin Paşa, Resmo’yu fethedince esirler arasındaki bu kızı Osmanlı sarayına gönderdi denilmektedir. Ancak Girit Adası 1646 yılında fethedildiğinden ve Evmania o tarihlerde 4-5 yaşlarında olduğundan bu bilginin doğru olması mümkün değildir.
  Kesin olarak bilinmeyen bir şekilde Osmanlı sarayına göndeilen Evmania’ya, Saray gelenekleri gereğince «Gülnûş» adı verildi. Gülnûş, harem dairesindeki kalfalar tarafından büyük bir ihtimamla yetiştirilip eğitildi.
  Daha sonraları üstün zekâsı ve güzelliğiyle Şehzade Mehmed’in annesi Turhan Hatice Valde Sultan’ın dikkatini çekti. 1663 yılında Sultan Dördüncü Mehmed’e sunulan Gülnûş, câzibesi ve farklı meziyetleriyle kısa zamanda padişahı kendisine bağlayıp haremin baş kadını oldu. 5 Haziran 1664’te Şehzade Mustafa’yı dünyaya getirerek saraydaki mevkiini iyice kuvvetlendirdi.
  Sultan İkinci Mustafa ile Sultan Üçüncü Ahmed’ın anneleri olan Gülnûş Valde Sultan’ın diğer erkek çocukları Şehzade Bayezid ile Şehzade İbrahim’dir. Kız çocukları ise; Musahip Mustafa Paşa ile evlenen Hatice Sultan, Kara Mustafa Paşa ile evlenen Ümmü Gülsüm Sultan, Safiye Sultan ve Fatma Sultan’dır.
  Gülnûş Sultan’ın hasekilik döneminde başlayan siyasi etkinliği 20 sene sürdü. Valde Sultan siyasi gelişmeleri de yakından izleyerek olaylardan ha-berdar edilirdi. Kethüdasından dönemin devlet adamlarının görevlerini nasıl yerine getirdikleri konusunda bilgi alır ve böylece iktidarın görünmeyen parçası olarak işlev görürdü. Gülnûş Valde Sultan özellikle kritik dönemlerde devreye girerek önemli kararlarda belirleyici olmuştur. 1703 tarihinde ortaya çıkan isyanı ustalıkla yönetmeyi başarmış ve kesin tavrıyla Sultan İkinci Mustafa’nın kararında etkili olarak olayları bastırmakta belirleyici olmuştur.
  Gülnuş Valde Sultan’ın Üsküdar’da yaptırdığı külliye ise, Sultan Üçüncü Ahmed döneminde inşa edildi. Sultan bu külliyenin inşasıyla Hürrem, Mihrimah, Nurbanu, Kösem ve Hatice Turhan sultanlar gibi büyük külliye yaptıran hanedan mensubu kadınlar arasına girmiş oldu.
  Gülnûş Valde Sultan Karaköy’de bir cami daha yaptırdı. Bu cami 1864 depremi ile yıkıldığından uzun süre harabe halinde kaldı ve daha sonraları yerine bu günkü Hırdavatçılar Çarşısı inşâ edildi. Ayrıca 1706’da Galata Bereketzâde sokağında, 1710’da Üsküdar İmam Nasır sokağında iki çeşme yaptırmıştır.
  1708 tarihinde vasiyetnamesini hazırlayan Gülnûş Valde Sultan, Kasım 1715’te Edirne Sarayı’nda vefat etti. Edirne’de bulunan bütün devlet adamları ve ulemanın katılımıyla saray meydanında namazı kılındı. Cenazesi büyük merasimle Edirne’den İstanbul’a getirildi ve Üsküdar’da inşa ettirdiği camiye bitişik olan açık türbesine defnedildi.
  Sultan Üçüncü Ahmed, annesinin ölümü üzerine 1729’da onun adına Üsküdar Meydanı’ndaki Sultan üçüncü Ahmed Çeşmesi’ni inşa ettirmiştir.

  CAMİ
  Cami dışarıdan, piramid şeklinde kedemeler halinde dikine yükselen bir yapı olarak görünür. Yapı Lâle Devri’nde inşâ edilmiş olmasına rağmen, mîmârîsi klâsik dönem üslûbuna yakındır.
  Mirât-ı İstanbul’da Yeni Valde Camii ile ilgili olarak aşağıdaki kısa bilgi yer almaktadır:
“Vâlide-i Cedid Gerede
Vâlide-i Cedit Ca’mi-i şerîfin bânîsi cennet-mekân Sultan Ahmed Han-ı Sâlis hazretleridir ki vâlideleri Gülnûş Emetullâh Sultan için binâ buyurmuşlardır, iki minaresi ve mahfîl-i hümâyûn, sebil, çeşme, imâret ve mekteb-i sıbyan’ı ve levâzımat-ı sâiresi mükemmeldir, itmâmına şuarâdan pek çoğu tarihler söylemişler ise de onlar meyânında Emir Buhârî Şeyhi Karamanîzâde es-Şeyh Ahmed Efendi on vecihle ta’rih çıkarmış, işbu musanna ta’rihi söylemiştir:
Câmi-i Vâlide Sultân aceb bâlâ eser H.1120 (M.1708-09)
Dâr-ı ehl-i iktidâ vü menzîl-i ehl-i ricâ H.1120 (M.1708-09)
Müşârün-ileyhâ Vâlide Sultan H.1127 (M.1715) tarihinde Edirne’de vefât ederek na’ş-ı şerîfleri İstanbul’a nakil ile ca’mi-i şerîfin kurbunda ve sahra ya nâzır mahall-i mahsûsa defn-olunduktan sonra etrâfı a’lâ şebekelerle tezyîn olunmuştur. Müşârün-ileyhâ zevc-i muazzamaları Sultan Mehmed Hân-ı Râbî hazretlerinin ve evlâd-ı mükerremeleri Sultan Mustafa Hân-ı Sâlis ve Sultan Ahmed Hân-ı Sâlis hazretlerinin saltanatlarını görmüştür. Müşârün-ileyhânın türbesi hâricinde kendi kethüdâlığından na’il-i vezâret olup kaymakam olan Kayserili Mehmed Paşa medfûndur. Ta’rih-i vefâtı H.1135’dir (M.1722-23). İşbu ca’mi-in kurbunda Kızıl Mescid denmekle ma’rûf olan Geredeli Çelebi Mescidi kâindir. Mumâ-ileyhin vefâtına Sükût-ı etkıyâ (M.1589-90) terkîbi ta’rih vâkî olmuşdur. Üsküdar kabristanında medfûndur.”

 _______________________________________________________________________________________