Ayrılık Çeşmesi Kitâbesi

Üstteki Kitâbe:
Han-ı Mahmûd'un cenâb-ı kibriyâ
Zâtın etsün menba'-ı lûtf-u atâ
Çeşme-i pâki Gazanfer Ağa’nın
Bulucak dehrin mürûruyla fenâ
Kapuağası kerîm-i hayr-i halef
Ahd-i lûtfunda güzel kıldı bina
Geldi bir hayr ehli târihin dedi
Pâk ihya eyledi AhmedAğa
1155 (1742)
Alttaki Kitâbe:
Dürriye Sultân’ın ruhiyçün el fâtihâ
1340 (1921-22)

 

Ayrılık Namazgâhı ve Çeşmesi

Yapılan kazı çalışmaları sonucunda gün yüzüne çıkartılan, "Ayrılık Namazgâhı"nın kalıntıları..

Ayrılık Namazgâhı Çeşmesi, Kadıköy, İbrahim Ağa Mahallesi’ndeki Tepe Nautilus AVM’nin tam karşısında ve Marmaray demiryolunun hemen yanında bulunan Ayrılık Namazgâhı’na ait çeşmedir. Namazgâh, birkaç yüz kişinin namaz kılabileceği mihraplı-minberli, etrafı set duvarlı ve çeşmeli olarak inşa edilmiştir.
Ayrılık Çeşmesi, 1601 yılında Sultan Dördüncü Murad zamanında Kapıağası Gazanfer Ağa tarafından yaptırılmıştır. 1154/1741 ve 1340/1922 yıllarında Dûriyve Sultan tarafından yeniden imar edilmiştir. 1638 yılından itibaren 'Ayrılık Çeşmesi' adım almış ve sultan Dördüncü Murad, buradan Bağdat seferine çıkmıştır. Öte yandan Bağdat Caddesi adını da bu seferden almıştır. Ayrılık Namazgâhı, daha sonraları sefere giden Osmanlı ordularının ve Hac kafilelerinin uğurlandığı yer olarak bilinmektedir.

Ayrılık Çeşmesi'nin günümüzdeki durumu.

Bu bölge, bir menzil yani konaklama ve dinlenme noktasıdır. Zaman içerisinde yol genişletmeleri ve Marmaray demiryolu inşası nedeniyle namazgâh tahrib olmuştur. Çeşme ise harap vaziyette kalmıştır. 1999 yılının Haziran ayında Marmaray kazıları sırasında çeşmenin arkasında Ayrılık Namazgâhı’nın duvarlarının kalıntıları ortaya çıkartılmıştır.
Ayrılık Namazgânı, her yıl Osmanlı Sultanları’nın hac mevsiminde gönderdiği Sürre Alayı'na dua merasiminin yapıldığı yerdir ve aynı zamanda burası alayın İstanbul'dan son ayrılış noktası olmaktaydı.
İstanbul tarihinde isminden sık sık söz edilen Ayrılık Çeşmesi ve namazgâhı günümüze gelebilmiştir. Bugün burada sadece çeşme ve taşları, birer birer yok edilen bir mezarlık vardır.

Ayrılık Çeşmesi'nin çeşme ve yalağı..

Küfeki taşından inşa edilmiş olan çeşme, klasik görünümlüdür ve tek lüleli aynataşını içine alan kaş kemerli bir cephe görüntüsüne sahiptir. Tek; cepheli çeşmenin pahlanmış olan iki köşesinde, başlıklı birer silindir sütun yer almaktadır. Saçak kısmını zarar görmüş kabartma süslemeli bir korniş dolanmaktadır ve dışa taşkındır. Dalgalı yuvarlak kemerli nişin bulunduğu cephe, çerçeve içine alınmıştır. Nişin içinde çeşmerin dört satılık kitâbesi görülmektedir.

Ayrılık Çeşmesi'nin diğer bir görünümü.

Kitâbenin üst kısmında bitkisel geçmeli bir bordür bulunmaktadır ve kartuşlarla, bitkisel süslemelerle tezyin edilmiştir. Kitâbenin altındaki iki yanı yarım daiıe olarak biçimlendirilmiş kartuş içerisinde "Dürriye Sultan’ın ruhıyçün el-fâtihâ 1340” ibaresi bulunmaktadır.

Ayrılık Çeşmesi ve Namazgâhı'nın günümüzdeki durumu.

Ayna taşı dikdörtgen çerçeve ve sivri dalgalı kemerle biçimlendirilmiştir. Ayna taşının her iki yanında yine aynı kemer düzenine sahip birer niş (taş yuvası) bulunmaktadır.
Çeşmenin saçağında yer alan palmet benzeri fıriz, çeşmenin tek süslemesidir. Bir ortada birer de yanlarda olmak üzere üç yalağa sahiptir.

Ayrılık Çeşmesi ve Namazgâhı'nın diğer bir görünümü.

Kadıköy Belediyesi tarafından yayınlanan “Kadıköy’ün Aynaları Çeşmeler” kitabında, Ayrılık Çeşmesi hakkında aşağıdaki bilgi bulunmaktadır:

Çıkıştan önce son durak
Kadıköy çeşmeleri arasında bir özelliğiyle diğerlerinden ayrılan ve ünlenen çeşmedir. İstanbul’dan giden kervenların son uğurlandığı yer olması nedeniyle “Ayrılık Çeşmesi” olarak anılır. Sadece kervanlar değil sefere çıkan Osmanlı ordusu ve her yıl Hac döneminden önce Mekke ve Medine’ye giden padişahların armağanlarını taşıyan Surre-i Hümâyün da ilk burada duraklar ve ertesi gün yine buradan uğurlanırdı. Haydarpaşa Çayırı'nda inşa edilen Ayrılık Çeşmesi’nin yanı başındaki namazgah ve mezarlıkla birlikte bir kompleks oluşturur. Çeşme, Ahmed: Ağa Çeşmesi ve Söğütlü Çeşme isimleriyle de tanınır. 52 pafta. 239 ada. 1 parselde bulunan çeşme Kadıköy Belediyesi'nin mükiyetindedir.

Çeşmenin geçirdiği onarımlar
Garanfer Ağa tarafından Yeldeğirmeni’nde yaptırılır. 1741 yılında da Kapuağası Ahmed Ağa tarafından yeniden ihya edilir. Kitâbesinden öğrendiğimize göre 1922 yılında Suttan Reşad'ın oğlu Şehzade Ziyaaddin Efend'nin kızı Dünriye Sultan tarafından ikinci kez onarıma tabi tutulur.
Bu önemli çeşme İstanbul Büyükşehir Belediyesi'nin yürüttüğü toplu taşıma projeleri nedeniyle büyük bir şantiyenin kenarında kalmıştır. Ziyarete kapalıdır. Kadıköy Belediyesi Ayrılık Çeşmesi'nin hak ettiği değere yeniden kavuşması için 2010 yılında çeşnenin röleve restitüsyon ve restorasyon projelerini hazırlar. Projelerle eş zamanlı olarak çeşmenin çevresinde arkeolojik kazı yapılır. Namazgâhın taş duvar kalıntılarına ulaşılır. Toprak altında kalan üç yalak gün ışığına çıkarılır.
Mart 2011’de İstanbul 5 Numaralı Koruma Bölge Kurulu röleveyi onaylar. Restütisyon ve restorasyon projeleri için İstanbul Arkeoloji Müzesi ve üniversitelerin sanat tarihi bölümlerinden görüş ister. Görüş, alınma süreci halen devam etmektedir.

Çeşmenin mimari özellikleri
İstanbul’daki menzil çeşmelerinin en güzel örneklerinden biridir. Ayrılık Çeşmesi, namazgah ve mezarlıkla birlikte bir bütündür. Küfeki taşından yapılan çeşmenin aynataş ve yalakları mermerdendir. Bitki motifi saçak silmesine Kadıköy’deki diğer çeşmelerde rastlanmaz. Diğer çeşmelerden farklı bir özelliği de kemeridir: Beşik kemer olarak başlar, kaş kemerle biter. Çeşmenin günümüze ulaşmayan çatısı hakkında bilgiye sahip değiliz. Ancak küfeki taşından tamalandığı düşünülür,

Manzum kitâbesinde Sultan Mahmud’un iyilik ve verimseme kaynağı olmasının sürekliliğine duadan sonra, Gazanfer Ağa'nın bu temiz çeşmsinin zamanla yıkıldığı ama onun hayırlı haleflerinden Ahmed Ağa tarafından güzelce ve yeni baştan yapıldığı, iyiliksever bir kişinin de "Pâk ihya eyledi Ahmed Ağa" dizeleriyle hicri 1154 tarihini düşürdügü yazar.
Bu kitâbenin altında çeşmenin 1922 yılında Dürrıye Suttan tarafından da tamir ettirildiğini gösteren küçük bir kitâbe vardır.